ایران در محرم: سفری به قلب آیین های عاشورایی دیدنی و متفاوت

ماه محرم در ایران تنها یک مناسبت مذهبی نیست، بلکه نمایانگر بخشی عمیق از فرهنگ، تاریخ و هویت ملی این کشور است. ایرانیان با شور و اخلاص بی‌ نظیری یاد و خاطره واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یاران وفادارش را زنده نگه می‌ دارند. این ایام فرصتی ارزشمند برای مرور درس‌ های ایثار، فداکاری و مقاومت است که در تار و پود فرهنگ ایرانی تنیده شده‌ اند.

یکی از برجسته‌ ترین ویژگی‌ های عزاداری محرم، تنوع بی‌ نظیر آیین‌ ها و رسوم محلی در سراسر کشور است. هر منطقه با توجه به پیشینه تاریخی و فرهنگی خاص خود، شکل منحصر بفردی از ارادت به امام حسین (ع) را به نمایش می‌ گذارد. این تنوع، محرم را به یک تجربه فرهنگی چند لایه و غنی تبدیل می‌ کند که جذابیت آن نه تنها برای شیعیان، بلکه برای تمامی علاقمندان به فرهنگ و سنت‌ های بومی قابل توجه است.

این تفاوت‌ ها در شیوه‌ های عزاداری نشان می‌ دهند که محرم تنها یک رویداد مذهبی یکپارچه نیست، بلکه همچون یک تابلوی فرهنگی پویا عمل می‌ کند که در آن سنت‌ های محلی با ارادت جهانی به امام حسین (ع) درهم‌ تنیده‌ اند. این امر علاوه بر کمک به حفظ هویت‌ های منطقه‌ ای، ظرفیت بالایی را برای گردشگری فرهنگی ایجاد می‌ کند.

این گزارش قصد دارد تا دیدنی‌ ترین و متفاوت‌ ترین آیین‌ های محرم، تاسوعا و عاشورا در ایران را معرفی کند. هدف آن هم فراتر از ارائه یک مرور کلی از مراسم‌ های عزاداری، فراهم آوردن راهنمای جامعی برای کسانی است که به دنبال "تجربه‌ ای متفاوت از محرم" هستند. با تمرکز بر آیین‌ های کمتر شناخته‌ شده و آنهایی که دارای ارزش‌ های فرهنگی و هنری برجسته‌ اند، تلاش می‌ شود تا تصویری عمیق و فراموش‌ نشدنی از این ایام را ارائه دهد.

بسیاری از این آیین‌ ها به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران ثبت شده‌ اند که نشان‌ دهنده جایگاه فرهنگی و تاریخی آنها در حفظ هویت ایرانی فراتر از ابعاد مذهبی است.

آیین‌ های باشکوه نخل‌ برداری و بیل‌ زنی

نخل‌ برداری یزد: نمادی از تشییع پیکر امام حسین (ع)

نخل‌ برداری یکی از آیین‌ های کهن و باشکوه شهر یزد و مناطق اطراف آن است که با قدمتی چند صد ساله، به عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. این آیین نمادین که در روز عاشورا برگزار می‌ شود، جلوه‌ ای از ارادت عمیق مردم به امام حسین (ع) و شهدای کربلا است.

نخل، سازه‌ ای چوبی شبیه به تابوت است که با پارچه‌ های سیاه، شال‌ های رنگی و آینه‌ ها تزئین شده و نمادی از پیکر امام حسین (ع) تلقی می‌ شود. برخی از این نخل‌ ها به اندازه‌ ای بزرگ و سنگین هستند که حمل آنها به نیروی ده‌ ها نفر نیاز دارد. در هنگام مراسم، صدها نفر با پای برهنه نخل را به نشانه تشییع پیکر امام حسین (ع) در سطح میدان یا حسینیه حرکت می‌ دهند. حسینیه امیرچخماق یزد هم یکی از معروف‌ ترین مکان‌ ها برای مشاهده این آیین است.

نخل‌ برداری نه تنها یک مراسم مذهبی، بلکه یک تجربه فرهنگی و اجتماعی است که در آن تمام اهالی یک محله یا منطقه، در مراحل مختلف از تهیه چوب و تزئین نخل تا حمل آن مشارکت می‌ کنند. این همیاری اجتماعی، نمادی از انسجام و همبستگی میان مردم است و به تداوم این سنت کمک شایانی می‌ کند.

برخی کارشناسان معتقدند که نخل‌ برداری ریشه اسلامی ندارد و از دیگر فرهنگ‌ ها اقتباس شده است، اما تفسیرهای متعددی درباره فلسفه آن وجود دارد. برخی آن را اشاره‌ ای به خیمه‌ های امام حسین (ع)، گهواره‌ ای نمادین برای جوانان اهل بهشت یا جبران تشییع نشدن پیکر امام حسین (ع) می‌ دانند. این تنوع در برداشت‌ ها نشان می‌ دهد که این آیین طی سالها لایه‌ های معنایی متعددی را به خود گرفته است.

جالب توجه اینکه زرتشتیان یزد نیز در آماده‌ سازی و برگزاری مراسم نخل‌ برداری مشارکت دارند. آنها احترام خاصی برای امام حسین (ع) قائلند و ایشان را داماد شهربانو، شاهزاده ایرانی می‌ دانند. این مشارکت نه تنها نشان‌ دهنده همزیستی مذهبی، بلکه بیانگر پیوندهای فرهنگی عمیق میان گروه‌ های مختلف جامعه ایران است.

بیل‌ زنی بیرجند: عزاداری باستانی خراسانی‌ ها

بیل‌ زنی یکی از آیین‌ های کهن و منحصر‌ بفرد استان خراسان جنوبی است که ظهر عاشورا در شهرهایی مانند بیرجند و خوسف برگزار می‌ شود. این مراسم با الهام از قبیله بنی‌ اسد شکل گرفته است، همان قبیله‌ ای که سه روز پس از واقعه عاشورا، برای دفن پیکرهای شهدای کربلا به صحرای کربلا رسیدند. این ارتباط تاریخی، بیل‌ زنی را از یک آیین صرفا نمادین فراتر برده و به یک بازسازی حماسی تبدیل کرده است.

مراسم با تجمع عزاداران آغاز می‌ شود و آنها با ذکر «حیدر علی»، قسمت فلزی بیل‌ های خود را به هم می‌ کوبند و در هوا می‌ چرخانند. این حرکت نمادی از تلاش، رنج و همبستگی است و لحظات تاریخی تدفین شهدای کربلا را بازآفرینی می‌ کند. بیل‌ زنی نه‌ تنها یک آیین سوگواری بلکه یک نمایش حماسی از احترام و یادبود تاریخی است که عمق بیشتری را به این سنت می‌ بخشد.

این مراسم به عنوان میراث معنوی ایران ثبت شده و نشان‌ دهنده جایگاه فرهنگی و تاریخی آن در حفظ هویت جمعی مردم این منطقه است.

مراسم‌ های پرشور تجمع و گل‌ مالی

تجمع عاشورایی زنجان: شکوه همبستگی حسینی

شهر زنجان به دلیل سبک عزاداری خاص خود، به ویژه تجمع عظیم عاشورایی، شهرت دارد و به عنوان یکی از مهمترین مراسم‌ های مذهبی کشور شناخته می‌ شود. این مراسم که به عنوان دهمین میراث معنوی ایران ثبت شده، هر ساله در روز هشتم محرم (یوم‌ العباس) در مقابل حسینیه اعظم زنجان و میدان روبروی آن برگزار می‌ شود.

این تجمع باشکوه یکی از بزرگترین مراسم‌ های عزاداری در ایران و جهان تشیع است که صدها هزار نفر، حدود 200,000 نفر، از سراسر کشور در آن شرکت می‌ کنند. عزاداران برای ساعت‌ ها به صورت متحد و منظم به سینه‌ زنی و عزاداری می‌ پردازند. عظمت جمعیت و هماهنگی بی‌ نظیر این مراسم نشان‌ دهنده انسجام اجتماعی و مشارکت گسترده مردم است.

این رویداد فراتر از یک مراسم مذهبی، به یک پدیده اجتماعی اقتصادی تبدیل شده که بیانگر قدرت ایمان و همبستگی جامعه در بزرگداشت این واقعه تاریخی است. از ویژگی‌ های برجسته این مراسم، اهدای نذورات قربانی به حسینیه اعظم زنجان است. در این ایام نزدیک به دوازده هزار راس گوسفند و چند صد راس گاو، گوساله و شتر قربانی می‌ شوند که حسینیه اعظم زنجان را پس از عید قربان به بزرگترین قربانگاه کشور تبدیل می‌ کند.

این حجم عظیم نذورات علاوه بر جنبه‌ های مذهبی، دارای ابعاد اجتماعی و اقتصادی مهمی است؛ جایی که کمک‌ های مردمی به تامین معاش نیازمندان و تقویت همبستگی اجتماعی کمک شایانی می‌ کند. این مراسم معمولا با حرکت دسته‌ های عزاداری به سمت امامزاده سید ابراهیم (ع) پایان می‌ یابد و شکوه و عظمت آن، زنجان را به یکی از مراکز مهم عزاداری محرم در ایران تبدیل کرده است.

گل‌ مالی لرستان: آیین کهن ماتم و خاک

گل‌ مالی که در گویش محلی «خره‌ گیری» نامیده می‌ شود، یکی از آیین‌ های دیرینه و منحصر‌ بفرد استان لرستان، به‌ ویژه شهر خرم‌ آباد است که در روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار می‌ شود. این مراسم قدمتی چند هزار ساله دارد و برخی ریشه آن را به داستان هابیل و قابیل و نماد بازگشت جسم به خاک مرتبط می‌ دانند. این ارتباط با سنت‌ های باستانی نشان می‌ دهد که آیین‌ های محرم در ایران تنها برگرفته از تاریخ اسلام نیستند، بلکه با عناصر فرهنگی بومی و کهن درهم آمیخته‌ اند و عمق فرهنگی ویژه‌ ای را به این مراسم بخشیده‌ اند.

در این آیین، چند روز پیش از تاسوعا و عاشورا، عزاداران خاک نرم و تمیز را از مناطق پاک جمع‌ آوری کرده و در حوضچه‌ هایی که مقابل خیمه‌ ها و تکیه‌ ها ساخته می‌ شود، با گلاب و آب مخلوط می‌ کنند. عزاداران بخشی از لباس‌ های خود یا تمام بدنشان را با این گل می‌ پوشانند و حتی بر سر و صورت خود نیز گل می‌ مالند. این عمل تجسمی ملموس از اندوه و سوگواری است که عزاداری را به یک تجربه فیزیکی و حسی تبدیل می‌ کند.

در نزدیکی حوضچه‌ های گل، بوته‌ های آتش روشن می‌ شود تا عزاداران بتوانند بدن و لباس‌ های گلی خود را خشک کنند. استفاده از عناصر طبیعی مانند خاک و آتش در این مراسم، نمادی از عمق ماتم و همدردی با مظلومیت امام حسین (ع) است. این آیین از روز هفتم محرم، معروف به «روز تراش عباس» آغاز می‌ شود.

در این روز مردان برای آماده‌ سازی مراسم به حمام می‌ روند، اصلاح می‌ کنند، لباس تمیز می‌ پوشند و برای برپایی آتش هیزم جمع‌ آوری می‌ کنند. گل‌ مالی نمونه‌ ای برجسته از عزاداری‌ های جسمانی و حسی است که در آن، اندوه نه‌ تنها در کلام، بلکه با مشارکت کامل حواس ابراز می‌ شود.

آیین‌ های نمایشی و نمادین عاشورا

خیمه‌ سوزان طاقانک (چهارمحال و بختیاری): بازسازی واقعه کربلا

شهر طاقانک در استان چهارمحال و بختیاری، سالهاست که به دلیل مراسم خیمه‌ سوزان خود در ایام محرم، شهرت خاصی یافته است. این آیین بازسازی دراماتیک و تاثیرگذاری از لحظه دردناک آتش زدن خیمه‌ های امام حسین (ع) در کربلا هست که با شکوه و احساسات عمیق برگزار می‌ شود.

در گذشته، رسم بر این بود که درختان نخل از استان‌ های همجوار به این منطقه آورده شده و به‌ طور نمادین در ورودی شهر، کنار مسجد، حسینیه و امامزاده کاشته شوند. سپس با برپایی چادرها میان آنها، فضای عاشورا بازسازی میشد. امروزه، افراد با نیت‌ های شخصی و قلبی، چادری را در این منطقه برپا می‌ کنند و در طول دهه اول محرم، به‌ ویژه شب‌ ها، به عزاداری، دعا و آماده‌ سازی نذری می‌ پردازند.

اوج این آیین ظهر روز عاشورا رقم می‌ خورد، زمانی که گروهی از افراد با لباس‌ های قرمز، نمادی از دشمنان اهل بیت، خیمه‌ ها را به آتش می‌ کشند. دود، ناله‌ های سوگواران و صدای گریه عزاداران در فضایی سراسر اندوه در هم می‌ آمیزد، گویی زمین و زمان به مظلومیت خاندان امام حسین (ع) اشک می‌ ریزند.

این نمایش قدرتمند، عزاداری را به تجربه‌ ای عمیق و ملموس تبدیل کرده و به شرکت‌ کنندگان اجازه می‌ دهد تا به‌ طور حسی و عاطفی با واقعه کربلا ارتباط برقرار کنند. این شیوه نمایشی، انتقال پیام و احساسات را تقویت کرده و آن را به نوعی "تئاتر خیابانی" مذهبی با تاثیرگذاری فراوان تبدیل می‌ کند.

تعزیه‌ خوانی: هنر نمایش عاشورایی

تعزیه یا شبیه‌ خوانی، یکی از قدیمی‌ ترین اشکال تئاتر آیینی در ایران است که به بازسازی وقایع کربلا می‌ پردازد. این هنر نمایشی ریشه‌ ای عمیق در تاریخ ایران دارد و از نخستین گام‌ های شکل‌ گیری نمایش در این سرزمین محسوب می‌ شود. تعزیه نه فقط یک مراسم مذهبی بلکه یک هنر نمایشی پیچیده و پرجزئیات است که شامل لباس، موسیقی، اشعار و صحنه‌ آرایی می‌ شود و همچون یک موزه زنده از سنت‌ های دراماتیک ایرانی عمل می‌ کند.

نطنز: پایتخت تعزیه ایران

شهر نطنز در استان اصفهان به دلیل حفظ و اجرای باشکوه تعزیه، به عنوان «پایتخت تعزیه ایران» شناخته می‌ شود. این شهر دارای چهار تکیه بزرگ و سنتی است که هر ساله میزبان مراسم تعزیه‌ خوانی با استقبال گسترده مردم هست. مراسم تعزیه در نطنز که اغلب در ظهر عاشورا و تاسوعا برگزار می‌ شود، شامل مضامین مختلفی از واقعه کربلا از جمله شهادت حضرت علی‌ اصغر و دیگر روایات عاشورایی است. آیین‌ هایی مانند بالا بردن چادر تکیه‌ ها و پخت نان محلی عباسعلی نیز از رسوم مرتبط با محرم در این شهر به شمار می‌ روند.

قودجان خوانسار: مهد تعزیه جهان اسلام

روستای قودجان در خوانسار اصفهان، با قدمتی بیش از 450 سال، یکی از مراکز مهم اجرای تعزیه در ایران محسوب می‌ شود و به عنوان «مهد تعزیه جهان اسلام» شهرت دارد. حسینیه حضرت ابوالفضل العباس این روستا تنها 9 روز در سال، از 20 تا 28 صفر، برای اجرای تعزیه فعال است و ظرفیت آن به 60,000 نفر افزایش می‌ یابد.

در این مدت 18 مجلس تعزیه متفاوت در دو نوبت اجرا می‌ شود که مجموعه‌ ای از بیش از 360 مجلس تعزیه را شامل می گردد. برخی از آنها هم سالهاست که اجرا نشده‌ اند.

تفرش: خاستگاه اساتید تعزیه

شهرستان تفرش در استان مرکزی از فعال‌ ترین نقاط تعزیه‌ خوانی در کشور از دوره قاجار به شمار می‌ رود. بزرگترین اساتید تعزیه‌ خوانی که در تکیه دولت تهران در زمان ناصرالدین‌ شاه قاجار فعالیت داشتند، از این شهر برخاسته‌ اند. تفرش نه‌ تنها زادگاه هنرمندان برجسته تعزیه بوده بلکه نقش مهمی را در حفظ و انتقال متون این هنر ایفا کرده است. مشارکت بزرگان و مردم در سازماندهی این مراسم باعث شده تا تعزیه در این منطقه از لحاظ فنی و اجرایی به تکامل قابل‌ توجهی برسد.

رژه سواران اسب در همدان: تعزیه‌ ای زنده

یکی از مراسم‌ های محرم در همدان، رژه سواران بر اسب است که در آن عزاداران نقش بازیگران تعزیه را ایفا می‌ کنند. این رویکرد منحصر بفرد، مرز بین تماشاگر و اجراکننده را از میان برداشته و تجربه‌ ای عمیق‌ تر و شخصی‌ تر را برای مشارکت‌ کنندگان رقم می‌ زند. این نوع تعزیه، نمونه‌ ای از تئاتر مشارکتی مذهبی است که در آن جامعه به طور فعال در بازسازی و تجربه واقعه کربلا سهیم می‌ شود. همچنین، ترکیب این مراسم با جاذبه‌ های گردشگری تابستانی همدان، آن را به یک تجربه خاص برای گردشگران تبدیل کرد.

مراسم‌ های خاص و کمتر شناخته‌ شده

طشت‌ گذاری آذربایجان: نماد آب فرات

آیین طشت‌ گذاری یکی از قدیمی‌ ترین مراسم‌ های ماه محرم در استان‌ های ترک‌ زبان ایران، به‌ ویژه آذربایجان و اردبیل است که در روزهای پایانی ماه ذی‌ الحجه آغاز می‌ شود. این مراسم نوعی مقدمه معنوی برای عزاداری محرم محسوب شده و به حسینیان فرصتی می‌ دهد تا خود را برای ایام سوگواری آماده کنند.

در این آیین، عزاداران طشتی را که نمادی از مشک آب حضرت عباس (ع) و آب فرات است، پر از آب کرده و با لمس آن، به‌ طور نمادین با امام حسین (ع) بیعت می‌ کنند. در برخی مناطق، مردم با خواندن دعا از آب طشت به‌ عنوان آب تبرک می‌ نوشند و حاجتمندان از شهدای کربلا طلب شفاعت می‌ کنند. این مراسم نه‌ تنها یادآور تشنگی کربلا است، بلکه جنبه‌ ای از امید و طلب حاجت را نیز در خود دارد.

طبق برخی روایت‌ های تاریخی، جایگاه طشت در مساجد اردبیل پس از روی کار آمدن صفویه ایجاد شده است. این مراسم که قدمتی 600 ساله دارد، در سال‌ های اخیر در استان‌ هایی غیر ترک‌ زبان مانند ورامین و مازندران نیز رواج یافته است. این گسترش جغرافیایی بیانگر پویایی و تاثیر فرهنگی آیین‌ های محرم است که به غنای سنت‌ های ملی ایران افزود.

شاخسی واخسی تبریز: نوای شاه‌ حسین، وای‌ حسین

شاخسی واخسی (مخفف «شاه‌ حسین، وای‌ حسین») یکی از آیین‌ های کهن عزاداری در تبریز و مناطق ترک‌ زبان شمال غرب ایران است که قدمت آن به دوران صفویه باز می‌ گردد. برخی این مراسم را به دسته‌ های نظامی قزلباش در زمان شاه اسماعیل صفوی نسبت می‌ دهند که نشان‌ دهنده تلفیق سنت‌ های رزمی با عزاداری مذهبی است. این آیین نه‌ تنها یادآور واقعه کربلا، بلکه نمادی از قدرت، آمادگی و مقاومت در برابر ظلم نیز محسوب می‌ شود.

در این مراسم، مردان عزادار در کنار یکدیگر قرار می‌ گیرند، دست در کمر هم می‌ گذارند و چوب‌ های مخصوصی را در دست گرفته یا با ضربات پا هماهنگ می‌ شوند. سپس، به‌ صورت منظم و متحد، چوب‌ ها را بالا و پایین می‌ برند. هنگام بالا بردن چوب، ذکر «شاخسی» (شاه‌ حسین) و هنگام پایین آوردن آن، ندای «واخسی» (وای‌ حسین) سر داده می‌ شود.

این حرکت نمادی از اعلام وفاداری یاران امام حسین (ع) در شب عاشورا با شمشیرهای برهنه است و با حرکات موزون و هماهنگ، این وفاداری به‌ شکل جمعی و قدرتمند به نمایش گذاشته می‌ شود. این مراسم علاوه بر تبریز، در شهرهایی مانند مراغه، خوی و حتی در روستای نارداران جمهوری آذربایجان رواج دارد که نشان‌ دهنده گستره فرهنگی و محبوبیت آن در میان ترک‌ زبانان منطقه است.

سنج و دمام بوشهر: ریتم عزاداری جنوب

مراسم عزاداری در بوشهر با نوای سنج و دمام، فضایی پرشور و تاثیرگذار را ایجاد می‌ کند که یکی از ویژگی‌ های منحصر‌ بفرد سوگواری در جنوب ایران است. دمام، سازی کوبه‌ ای رایج در شهرهای جنوبی، با ریتم خاص خود، حال و هوای عزاداری را تشدید کرده و سینه‌ زن‌ ها را در حلقه‌ هایی هماهنگ گرد هم می‌ آورد. صدای سنج و دمام در کنار ضربات سینه‌ زنی، یک فضای حماسی و روحانی را بوجود می‌ آورد که عزاداری را از یک تجربه صرفا نوحه‌ خوانی فراتر می‌ برد.

برجستگی سنج و دمام در این آیین، نشان‌ دهنده اهمیت موسیقی محلی در شکل‌ گیری هویت عزاداری بوشهر است. این مراسم نه فقط یک سوگواری بلکه یک چشم‌ انداز شنیداری منحصر‌ بفرد است که با تلفیق صدا و ریتم، تجربه‌ ای حسی و عمیق را برای عزاداران و تماشاگران رقم می‌ زند. سفر به بوشهر و مشاهده این عزاداری پرشور در ایام محرم، تجربه‌ ای متفاوت و فراموش‌ نشدنی خواهد بود.

جغجغه‌ زنی ابیانه: رسمی 400 ساله

جغجغه‌ زنی یکی از آیین‌ های قدیمی و منحصر‌ بفرد روستای تاریخی ابیانه نطنز است که با قدمتی بیش از 400 سال، در هیچ نقطه دیگری از ایران مشاهده نمی‌ شود. این ویژگی خاص، جغجغه‌ زنی را به یک جاذبه فرهنگی مهم تبدیل کرده است. مراسم در روز تاسوعای حسینی، معمولا ساعت 10 صبح، در محله یسمون ابیانه برگزار می‌ شود.

پیش از آن، مردان روستا در آیینی به نام «پرسه‌ زنی» در کوچه‌ ها قدم زده و در مقابل خانه‌ هایی که نذری دارند یا عزیزانشان را از دست داده‌ اند، فاتحه می‌ خوانند. این پیش‌ مراسم نشان‌ دهنده ارتباط عمیق عزاداری با ساختار اجتماعی روستا و تقویت حس همبستگی میان اهالی است.

در بخش اصلی مراسم، شرکت‌ کنندگان دو جغجغه چوبی کوچک را به هم می‌ کوبند. این صدا با نوای طبل، سنج و نوحه‌ خوانی تلفیق شده و فضای خاصی را ایجاد می‌ کند که عزاداری را به یک تجربه شنیداری و احساسی تبدیل می نماید. اوج این آیین در زیارتگاه امامزاده عیسی و یحیی رقم می‌ خورد. این مراسم در سال 1392 به‌ عنوان میراث معنوی ایران ثبت شده که نشان‌ دهنده ارزش فرهنگی و تاریخی آن در حفظ سنت‌ های عزاداری منطقه است.

علم‌ بندان ماسوله: آیینی 800 ساله در دل کوهستان

آیین علم‌ بندان در ماسوله یکی از مراسم‌ های مذهبی دیرینه گیلان است که با قدمتی 800 ساله، هر ساله در شب هفتم محرم در این شهرک پلکانی برگزار می‌ شود. برخی مورخان معتقدند که این مراسم در دوره صفویه به شکل رسمی‌ تری درآمده و به سنتی پایدار در منطقه تبدیل شده است.

ماسوله به شش محله تقسیم شده و چهار محله اصلی هر یک دارای یک «علم» هستند. این علم‌ ها که نمادی از پرچم حضرت ابوالفضل (ع) محسوب می‌ شوند، با پارچه‌ های سبز و مشکی و پنجه فلزی—نماد دست بریده حضرت عباس—مزین شده‌ اند. طراحی ویژه این علم‌ ها امکان حرکت آسان آنها را در کوچه‌ های باریک و پیچ‌ و خم‌ ماسوله فراهم می‌ کند که نشان‌ دهنده هماهنگی سنت‌ های عزاداری با معماری خاص این منطقه است.

مراسم با «سنج‌ زنی» در غروب 29 ذی‌ الحجه آغاز می‌ شود، زمانی که نوای سنج در کوچه‌ های ماسوله طنین‌ انداز می گردد. در روز پنجم محرم، طشتی پر از آب در مساجد گردانده شده و نذورات جمع‌ آوری می‌ گردد. سپس در روز ششم محرم، علم‌ ها به امامزاده عون بن علی (ع) برده شده و پس از مراسم، توسط هیئت‌ های عزاداری به محلات بازگردانده می‌ شوند.

وظیفه علم‌ داری در ماسوله به‌ صورت نسل‌ به‌ نسل در خانواده‌ های قدیمی منتقل می‌ شود که این امر بیانگر نقش سنت‌ های اجتماعی و ساختار سلسله‌ مراتبی در حفظ این آیین است. این مراسم، نمونه‌ ای برجسته از گردشگری تجربه‌ محور به‌ شمار می‌ آید که در آن بازدیدکنندگان علاوه بر مشاهده یک آیین مذهبی، درک عمیقی از تعامل فرهنگ، جغرافیا و ساختار اجتماعی یک جامعه سنتی را بدست می‌ آورند.

چهل منبر لاهیجان: شمع و حاجت

«چهل منبر» یکی از آیین‌ های قدیمی و رمزآلود لاهیجان در استان گیلان است که هر ساله در غروب تاسوعا برگزار می‌ شود. این مراسم به یاد شهدای کربلا و به نشانه وفاداری و احترام به امام حسین (ع) انجام می گردد. چهل منبر نمادی از چهل منزل یا مکانی است که امام حسین (ع) و یارانش در مسیر کربلا پیمودند، یا اشاره‌ ای به چهل یار شهید ایشان دارد. هر شمع نیز به‌ عنوان نمادی از یکی از این شهدا روشن می‌ شود.

چند ساعت پیش از اذان مغرب، خانواده‌ هایی که در طول سال گذشته مراسم روضه برگزار کرده‌ اند، منبرهای خود را با پارچه‌ های سیاه می‌ پوشانند و سینی‌ هایی حاوی یک کاسه برنج و دو کاسه خالی را آماده می‌ کنند. زنان عزادار با گذر از کوچه‌ پس‌ کوچه‌ های شهر، چهل شمع را بر روی چهل منبر روشن می‌ کنند، ظرف‌ های خالی را با خرما و سکه پر کرده و چند دانه برنج بر می‌ دارند تا آن را با برنج خانه خود مخلوط کنند که این کار در باور مردم به برکت و فراوانی رزق اشاره دارد.

این آیین به‌ طور ویژه بر مشارکت زنان تاکید دارد و شامل اعمال فردی همچون روشن کردن شمع، اهدای نذورات و دعا برای حاجات شخصی است. این امر نشان‌ دهنده نقش برجسته زنان در حفظ و انتقال سنت‌ های مذهبی بوده و فضای عزاداری زنانه‌ ای را در کنار مراسم عمومی مردانه ایجاد می‌ کند. در هر محل که شمع روشن می‌ شود، مردم به دعا و نوحه‌ خوانی می‌ پردازند و برای حاجات خود طلب دعا می‌ کنند.

«چهل منبر» علاوه بر جنبه‌ های مذهبی، یک مراسم فرهنگی و اجتماعی نیز محسوب می‌ شود که نقش قابل‌ توجهی در تقویت انسجام اجتماعی و همبستگی مردم لاهیجان را ایفا می‌ کند.

شام غریبان حرم امام رضا (ع) مشهد: وداع با خورشید

مراسم شام غریبان در حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد، یکی از آیین‌ های معنوی و تاثیرگذار است که در شب شهادت امام حسین (ع) و امام رضا (ع) برگزار می‌ شود. این مراسم جایگاه ویژه‌ ای در میان عزاداری‌ های حرم مطهر رضوی دارد و فضایی مملو از اندوه و احترام را برای سوگواران ایجاد می‌ کند.

این مراسم در دو بخش عمومی و رسمی برگزار می‌ شود. در بخش عمومی، مردم مشهد و زائران اغلب با شمع در دست به حرم مشرف شده و در حالی که چراغ‌ های صحن خاموش است، به عزاداری می‌ پردازند. در مراسم رسمی، هیئت خدمه حرم، با ورود به صحن جمهوری و قرائت دعای شام غریبان، حال و هوایی خاص و تاثیرگذار را ایجاد می‌ کنند. خاموش شدن چراغ‌ ها، نمادی از غریبی و تنهایی بازماندگان واقعه کربلا است و این فضای تامل‌ برانگیز، حس همدردی عمیقی را در دل عزاداران بر می‌ انگیزد.

برگزاری این مراسم در حرم امام رضا (ع) نشان‌ دهنده پیوندی عمیق میان واقعه کربلا و هویت شیعی ایران است. این سوگواری حزن عاشورا را به شب بعد منتقل کرده و یادآور استمرار عزاداری و ارتباط تاریخی میان امام حسین (ع) و امام رضا (ع) است.

چاووش‌ خوانی کاشان و آران و بیدگل: نوید محرم

چاووش‌ خوانی یکی از آیین‌ های سنتی در کاشان و آران و بیدگل است که هر ساله در آخرین روز ذی‌ الحجه یا ابتدای ماه محرم برگزار می‌ شود. این مراسم که قدمتی چند صد ساله دارد، به عنوان پیش‌ درآمدی رسمی برای عزاداری محرم شناخته می‌ شود. در این آیین، دسته‌ های «چاووش عزا» که متشکل از مداحان اهل بیت (ع) هستند، وارد بازار شهر شده و با خواندن اشعار مذهبی و نوحه‌ ها، فرا رسیدن ایام سوگواری را اعلام می‌ کنند.

هدف این مراسم هم دعوت عمومی به عزاداری و ایجاد حال و هوای معنوی پیش از آغاز رسمی محرم است. چاووش‌ خوانی برخلاف دیگر مراسم‌ های عزاداری، بیشتر نقش اطلاع‌ رسانی و آماده‌ سازی جامعه را بر عهده دارد. این سنت دیرینه، حس انتظار و آمادگی جمعی را در جامعه تقویت کرده و نشان‌ دهنده نظم و انسجام فرهنگی در آغاز ایام سوگواری است.

چایینه زنان ایلام: عزاداری زنان

در ایلام، آیین «چایینه» به زنان نقش برجسته‌ تری را در سوگواری سالار شهیدان می‌ دهد، جایی که آنان تنها شاهد اندوه نیستند، بلکه به‌ طور فعال در برگزاری این مراسم مشارکت دارند. این ویژگی نشان‌ دهنده جایگاه مهم زنان در حفظ و انتقال آیین‌ های مذهبی و سوگواری محرم است.

از جمله این چایینه‌ ها میتوان به چایینه حضرت قاسم (ع) در روز هفتم، چایینه حضرت عباس (ع) در روز هشتم، چایینه امام حسین (ع) در روز دهم و چایینه اربعین اشاره کرد. در آیین چایینه حضرت قاسم، لباس عروسی بر تن دختری جوان و ازدواج‌ نکرده پوشانده می‌ شود و چایینه‌ خوان‌ ها این رسم را اجرا می‌ کنند. این مراسم بازتابی عاطفی و تاثیرگذار از واقعه کربلا است که از منظر زنان روایت می‌ شود.

این آیین به زنان فرصت می‌ دهد تا سوگواری را به شیوه‌ ای شخصی و عمیق تجربه کنند و از طریق بازنمایی ابعاد خانوادگی و احساسی حادثه کربلا، به آن همذات‌ پنداری کنند. چایینه نه‌ تنها یک مراسم سوگواری، بلکه نوعی بیان اجتماعی و فرهنگی است که نقش زنان را در حفظ سنت‌ های محرم برجسته می‌ کند.

نذری برون باغملک اصفهان: کاروان میهمانی

آیین نذری برون که در روستای باغملک در نزدیکی شهر مبارکه اصفهان برگزار می‌ شود، یکی از سنت‌ های دیرینه عزاداری با قدمتی 300 ساله است. این مراسم با مشارکت و میزبانی اهالی روستاهای اراضی و باغملک شکل می‌ گیرد و نمونه‌ ای بارز از همبستگی و ارتباط میان جوامع روستایی در ایام محرم است.

در روز عاشورا، مردم روستای اراضی در قالب یک کاروان راهی باغملک می‌ شوند تا در مراسم عزاداری شرکت کنند و به عنوان میهمانان روستا، همراه با میزبانان به سوگواری بپردازند. این آیین صرفا به تهیه و توزیع نذری محدود نمی‌ شود، بلکه سفری آیینی است که عزاداری را به تجربه‌ ای جمعی و فرهنگی تبدیل می‌ کند. حضور کاروان عزاداری از یک روستا در روستای دیگر، نشان‌ دهنده پیوند عمیق اجتماعی، روحیه مشارکت و فرهنگ میزبانی در جامعه سنتی است.

این مراسم بیانگر تاثیر آیین‌ های مذهبی در تقویت روابط اجتماعی و ایجاد حس همدلی میان مردم است. نذری برون نه‌ تنها یادآور سوگ امام حسین (ع)، بلکه نشان‌ دهنده ارزش‌ های انسانی و اجتماعی‌ هست که از طریق عزاداری محرم در جوامع سنتی حفظ و تقویت می‌ شوند.

مراسم‌ های محرم در تهران

در دهه اول محرم، مراسم عزاداری امام حسین (ع) در تهران با شکوه و گستردگی خاصی برگزار می‌ شود. برای مشاهده آیین‌ های سنتی‌ تر، مناطق بازار و بهارستان همچنان محل برگزاری مراسم‌ های قدیمی هستند. در این مناطق، تکیه‌ هایی از دوران قاجار مانند تکیه سادات اخوی (که در روزها ویژه بانوان است)، تکیه نفرآباد شهرری، تکیه درخونگاه سنگلج، تکیه رضا قلی خان در عودلاجان و تکیه درکه فعالند و عزاداران را گرد هم می‌ آورند.

این اماکن علاوه بر برگزاری مراسم، فرصتی را برای مشاهده بناهای قدیمی و حسینیه‌ های تاریخی فراهم می‌ کنند و نشان می‌ دهند که چگونه سنت‌ های مذهبی در قلب یک شهر بزرگ و مدرن حفظ شده و ادامه یافته‌ اند. یکی از مراسم‌ های قدیمی و شناخته‌ شده تهران، حلواپزی چهارراه گلوبندک در روز تاسوعا است.

طبق سنت، بانوان هفت دیگ حلوا را هم می‌ زنند و این مراسم تنها با حضور زنان برگزار می‌ شود. این آیین که یکی از رسوم دیرینه تهران محسوب می‌ شود، نقش برجسته زنان را در برخی مراسم‌ های مذهبی، حتی در فضای شهری برجسته می‌ کند و فرصتی ویژه را برای مشارکت و همبستگی زنانه ایجاد می‌ نماید.

نکات مهم برای تجربه متفاوت محرم

برای تجربه‌ ای عمیق و معنوی از مراسم محرم در ایران، رعایت چند نکته ضروری است:

احترام به آداب و رسوم محلی: مراسم محرم دارای بار معنوی و فرهنگی عمیقی است و احترام به باورها و سنت‌ های مردم محلی در این ایام امری ضروری است. پوشش مناسب، سکوت در لحظات حساس و پرهیز از رفتارهایی که ممکن هست بی‌ احترامی تلقی شوند، اهمیت زیادی دارد. بسیاری از این آیین‌ ها فضایی کاملا مذهبی و شخصی دارند، بنابراین حضور در آنها باید با رعایت ملاحظات خاص و با هدف درک عمیق مراسم باشد، نه صرفا تماشای آن.

برنامه‌ ریزی سفر و اقامت: ایام محرم، به‌ ویژه تاسوعا و عاشورا، از پرجمعیت‌ ترین زمان‌ ها برای سفر به شهرهایی است که مراسم خاص دارند. گزارش‌ ها حاکی از حضور چشمگیر گردشگران خارجی، به‌ ویژه اروپایی‌ ها، برای مشاهده مراسم محرم در ایران است. در سال گذشته حدود 1500 گردشگر خارجی از جمله 500 نفر در یزد، در این مراسم‌ ها شرکت کردند.

این افزایش توجه جهانی نشان‌ دهنده اهمیت برنامه‌ ریزی قبلی، رزرو اقامتگاه و هماهنگی‌ های لازم برای حضور در آیین‌ ها است. از سوی دیگر، این موضوع نشان‌ دهنده جذابیت بالای این مراسم‌ ها برای گردشگری فرهنگی است و در عین حال، نیاز به مدیریت مسئولانه برای حفظ اصالت و معنویت آیین‌ ها را نیز گوشزد می‌ کند.

درک مفاهیم فرهنگی و معنوی مراسم: گرچه مراسم محرم از نظر بصری و نمایشی بسیار جذاب هستند، اما درک فلسفه و نمادگرایی آنها تجربه‌ ای غنی‌ تر را فراهم می‌ کند. مطالعه پیشین درباره تاریخچه و معانی هر آیین توصیه می‌ شود، زیرا این مراسم‌ ها صرفا نمایش نیستند، بلکه نشان‌ دهنده ارادت، حزن و همبستگی جامعه‌ ای هستند که برای قرن‌ ها این سنت‌ ها را زنده نگه داشت.

مراسم‌ های دیدنی محرم در یک نگاه

نتیجه‌ گیری: سفری به عمق فرهنگ و ایمان

محرم در ایران، نمایشی زنده از آیین‌ ها و سنت‌ هایی است که هر یک به‌ گونه‌ ای خاص، واقعه کربلا را در دل و جان مردم زنده نگه می‌ دارند. از نخل‌ برداری باشکوه یزد که نمادی از تشییع پیکر امام حسین (ع) است، تا تعزیه‌ خوانی‌ های تاثیرگذار نطنز و قودجان که هنر نمایشی عاشورایی را به اوج می‌ رساند؛ از گل‌ مالی سوگواران در لرستان که بیانگر غم عمیق است، تا جغجغه‌ زنی منحصر‌ بفرد در ابیانه، هر منطقه ایران روایتی خاص از این عزاداری دارد.

این تنوع، علاوه بر نمایش غنای فرهنگی ایران، تجلی عشق و ارادت مردم به اهل بیت (ع) است. این آیین‌ ها فراتر از سوگواری صرف، نقش مهمی در تقویت همبستگی اجتماعی، حفظ هویت‌ های محلی و انتقال میراث فرهنگی و مذهبی از نسل‌ های گذشته به آینده دارند. آنها بستری برای ابراز عواطف جمعی، بازآفرینی حماسی وقایع تاریخی و حتی ارائه خدمات اجتماعی مانند نذورات را گسترده هستند.

برای علاقمندان به فرهنگ، تاریخ و معنویت، تجربه محرم در ایران فرصتی بی‌ نظیر برای درک عمیق‌ تر یک ملت و باورهای آن است. این سفر فراتر از یک مشاهده ساده، غوطه‌ وری در تاریخ زنده، شور مذهبی و همبستگی اجتماعی است که تا مدت‌ ها در ذهن و دل بازدیدکننده باقی خواهد ماند. حضور در این مراسم با احترام و درک عمیق، تجربه‌ ای فراموش‌ نشدنی را رقم می‌ زند.

اگر تمایل دارید که هر چه بیشتر درباره مراسم های ماه صفر در ایران هم بدانید، می توانید بر روی این لینک کلیک کرده و حسابی کسب اطلاعات نمایید.