زیگورات چغازنبیل، نیایشگاه مقدس ایلامیان

در تمام جهان، شهرهای مقدس باستانی با بناهای مذهبی، از جمله مقاصد گردشگری هستند. شهرهایی با بناهای اسلامی، یهودی، مسیحی، بودایی و... . شهر باستانی دورانتاش از همین دست مقاصد گردشگری در کشور ماست. این شهر در قرن 13 پیش از میلاد به فرمان "اونتاش نپیریشا" پادشاه ایلام ساخته شد. امروزه این شهر باستانی، با عنوان محوطه باستانی چغازنبیل شناخته می شود. در قسمت مرکزی شهر، معبدی مطبق یا به اصطلاح آن زمان، "ذیقورات" قرار داشت. این معبد که اکنون شاخص ترین بنای بازمانده از مجموعه است، در میانه حصار اول این شهر قرار دارد. فضای محصور در حصار درونی فضایی عمومی برای اهالی شهر نبود و صرفا برخی از مقامات دینی و حکومتی ایلامی اجازه ورود به محدوده زیگورات چغازنبیل را داشته اند. فاصله بین حصار درونی و میانی را محله مقدس می گفتند و برای بنای معابد ایلامیان انتخاب شده بود. بقایای قابل مشاهده از معابدی که تاکنون کاوش شده اند نیز در بین این دو حصار قرار گرفته اند. معماری خارجی چغازنبیل، یعنی از حصار میانی تا حصار بیرونی، محل بنای کاخ ها و خانه های شهر بود. بقایای سه کاخ در گوشه شرقی حصار بیرونی و در مجاورت دروازه شاهی کاوش شده است. شهر مقدس دورانتاش در سال 640 پیش از میلاد به تصرف پادشاه آشوربانی پال رسید و به دستور وی ویران شد. اولین کاوش ها در معماری زیگورات چغازنبیل در سال های 1330 تا 40 خورشیدی توسط رومن گریشمن، باستان شناس فرانسوی و هیات همراهش صورت گرفت و در سال 1358 خورشیدی به عنوان نخستین اثر میراث جهانی ایران با شماره 113 در فهرست یونسکو ثبت شد. با مجله مکانچی همراه باشید تا با قدیمی ترین زیگورات آشنا شوید.

ذیقورات

معبدهای مطبق در منطقه میان رودان (بین النهرین) و ایلام، "ذیقورات" خوانده می شدند. این نام به زبان باستانی اکدی است که به زبان ایلامیان راه یافته. زیربنای ذیقورات چغازنبیل به شکل مربع با طول هر ضلع حدود 105 متر است. در بنای این مجموعه خشت و آجر به عنوان مصالح اصلی به کار گرفته شده اند. هسته مرکزی طبقات به طور کامل از خشت پر و با روکشی از آجر پوشانده شده است. پلکان مرکزی در چهار سوی بنا وجود داشته که به اولین طبقه منتهی می شدند و برای دستیابی به طبقه بالاتر، از پلکان ضلع جنوب غربی استفاده می شد. این ذیقورات به دو خدای ایلام،"اینشوشینک" و "نپیریشا" اهدا شد و معابد اصلی آن ها در بالاترین طبقه در معماری زیگورات چغازنبیل واقع بوده اند. ذیقورات در زبان فرانسوی به صورت زیگورات تلفظ شده است و این شده که امروزه ما نیز آن را زیگورات تلفظ می کنیم.

جغرافیای زیگورات چغازنبیل

محوطه باستانی زیگورات چغازنبیل در جنوب شرقی شهرستان شوش در استان خوزستان واقع شده است. این محدوده در 120 کیلومتری اهواز و 35 کیلومتری شوش، در امتداد چین خوردگی پهنه ساختاری رشته کوه های زاگرس (طاقدیس سردارآباد) قرار دارد. وجود تپه ماهورهایی از جنس کنگاومرا در شمال و شمال شرق محوطه چغازنبیل به همراه دشت فرسایش یافته جنوبی آن، باعث به وجود آمدن منطقه ای شاخص و مشرف بر کل منطقه شده است. همجواری شهر مذهبی دور اونتاش در نزدیکی رودخانه و بیشه زار طبیعی دز باعث شده تا دسترسی به آب آشامیدنی، کشاورزی، ساخت و ساز و... برای مردم راحت تر باشد. انشعاب اصلی رود دز از کنار محوطه زیگورات چغازنبیل می گذرد و فاصله آن از دور اونتاش حدود 2 کیلومتر است.

تاریخچه حفاری قدیمی ترین زیگورات

در سال های 1930 تا 1940 میلادی، شرکت های نفتی خارجی جنوب ایران در حین حفاری و بررسی زمین برای اکتشاف میادین نفت بودند که یکی از کارشناسان شرکت نفت در اطراف تپه ای مشهور به زیگورات چغازنبیل، آجری با نوشته ای باستانی یافت. این یافته آغازی برای پژوهشی نو بود. وی آن آجرنوشته را به هیات باستان شناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومنکم تحویل داد تا آن را بررسی نمایند. خواندن آن آجر نوشته آغازی بود بر شناخت یکی از قدیمی ترین شهرهای بزرگ ایلامی به نام دورانتاش. پس از دومنکم، رومن گیرشمن باستان شناس فرانسوی حفاری های چغازنبیل، قدیمی ترین زیگورات را ادامه داد. وی در کتاب خود، چغازنبیل، چنین آورده است: "من در سال 1950 تصمیم خود را گرفتم و از سال 1951 تا 1962 به موازات کاوش های انجام شده در شوش 9 فصل حفاری پی در پی انجام گرفت". در سال 1378 خورشیدی، باستان شناسی این پایگاه به سرپرستی دکتر بهزاد مفیدی مطالعات تازه ای در این مجموعه باستانی و معماری زیگورات چغازنبیل را آغاز کرد.

پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه

در سال 1377 خورشیدی طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه باستانی چغازنبیل برای جلوگیری از تخریب بیشتر شهر باستانی اونتاش و قدیمی ترین زیگورات، طی توافقی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و همکاری موسسه کراتر فرانسه (موسسه بین المللی حفاظت از بناهای خشتی) در زمینه های مختلف علمی آغاز شد. چارچوب کلی این چایگاه به دو بخش مطالعاتی و اجرایی تقسیم شده است و در همین راستا، بخش های این پایگاه دائمی پژوهشی شامل آزمایشگاه، کارگاه حفاظت و مرمت آثار، کتابخانه، انفورماتیک، تالار کتیبه، موزه و بخش اداری در محل موزه هفت تپه است. در بخش مطالعاتی پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه مواردی مانند جمع آوری اطلاعات، مستندسازی، مطالعات باستان شناسی، معماری، زمین شناسی، شناخت مواد و مصالح، محیط زیست، حفاظت و مرمت، ژئوفیزیک و... صورت می گیرد و در بخش اجرایی هم اقداماتی حفاظتی و مرمتی انجام می پذیرد. 

بخش های مختف معماری زیگورات چغازنبیل

حصار درونی: حصار درونی که حلقه پیرامون ذیقورات در معماری زیگورات چغازنبیل است، از خشت خام و مقدار کمی دورریزهای ساختمانی ساخته شده است. امروزه بخش عمده ای از حصار بیرونی به طول 530 متر باقی مانده است. روی این حصار شش دروازه ایجاد شده بودند.

حصار میانی: در محوطه حصار میانی ده معبد کاوش و شناسایی شده است. در معماری زیگورات چغازنبیل آجرهایی به کار رفته اند که روی آن ها کتیبه هایی به زبان ایلامی و خط میخی نوشته شده است. در آجرهایی کتیبه دار هر معبد نام خدایی که معبد به او اهدا شده، آمده است. گویا معابد بیشتری برای این محوطه طراحی شده بوده که ساخت آن ها احتمالا به علت مرگ شاه به اجرا درنیامده، زیرا تعدادی آجر کتیبه دار در محوطه در طول حفاری به صورت پراکنده شده اند که نام معابد دیگری را نیز ذکر می کنند.

حصار بیرونی: حصار بیرونی شهر اونتاش، قدیمی ترین زیگورات، از خشت هایی به ابعاد 40*40*10 سانتی متر با طولی بیش از 4 کیلومتر و عرضی بالغ بر 5 متر ساخته شده است. این بنا از حیاطی مربع شکل با اتاق هایی در پیرامون تشکیل شده بوده که دو در بزرگ در دوسوی حیاط رو به روی هم قرار داشتند و در دو طرف آن ها برج های قطوری ساخته شده بود.

کاخ ها: در کناردروازه جنوب شرقی حصار بیرونی و در گوشه شرقی شهر، بقایای سه بنای عظیم خشتی در قدیمی ترین زیگورات کاوش شده است. از این سه بنا یکی تقریبا از بین رفته و دوتای دیگر به نام های "کاخ شماره سه" و مجموعه "کاخ – آرامگاه ها" شناخته می شوند.

کاخ شماره سه: در گوشه شرقی شهر، در کنار حصار بیرونی قدیمی ترین زیگورات، کاخ شماره سه واقع شده است. دو ورودی آن به یک حیاط و اتاق های پیرامونی آن، در ضلع جنوب شرقی قرار دارند.

کاخ –آرامگاه ها: نزدیک کاخ شماره دو و در سمت جنوب غربی آن، بقایای کاخی با پنج گور سردابه ای با ساختار آجری در زیر سه اتاق از این بنا به چشم می خورد، که با نام "کاخ- آرامگاه ها" شناخته می شود.  این بنا در واقع از 2 بخش تشکیل شده است؛ بخش بالایی و پایینی. بخش پایینی که شامل همان پنج گور سردابه ای آجری است که ملات مورد استفاده در آن ها از دولایه، یکی قیر طبیعی و دیگری گچ ساخته شده است. در بخش بالایی هم با ساختار خشتی، سه حیاط و اتاق های پیرامون آن هاست؛ وسط حیاط بزرگ، بقایای یک حوض آب و چاه فاضلاب نیز وجود دارد. ورودی این بنا نیز در ضلع جنوب شرقی قرار دارد. 

نیایشگاه نوسکو: در فاصله حدود 140 متری جنوب کاخ – آرامگاه ها، بنایی خشتی با ساختار ساده دیده می شود که دیوارهایی با ضخامت بیش از 3 متر آن را احاطه کرده اند. این بنا که به خدای نوسکو اهدا شده است و دارای یک اتاق بزرگ است که حیاطی بزرگ پشت آن قرار دارد و نحوه قرارگیری اتاق و حیاط حرف T را می سازد.

سازه دفع آب: در غرب، در زیر حصار بیرونی شهر 9 آبراه قرار گرفته که آب های حاصل از بارندگی را از قسمت درونی شهر به خارج آن هدایت می کردند. تمام این ساختار از آجر با ملات قیر و گچ برای مقاومت در مقابل آب ساخته شده است. طبق نظر برخی از کارشناسان، این ساختار برای تصفیه آب به کار می رفت و در بین عوام نیز به همین نام مشهور است. اما مطالعات جدید باستان شناسی نشان داده که این سازه تنها برای دفع آب های سطحی درون محوطه شهر به کار می رفته است.

برخی از اشیای کشف شده در محوطه باستانی چغازنبیل

در طول کاوش ها، به جز برج و بارو و دیواره های شهر، اشیا زیادی از زیر خاک به بیرون کشیده شده اند. از جمله آنها می توان به مجسمه برنزی ملکه نپیراسو (همسر اونتاش نپیریشا)، تبر مفرغی، مجسمه شیرعقاب، مجسمه گاو نر، شیشه (خمیر شیشه)، گل میخی و میخ سفالی، بیش از پنج هزار آجر نوشته (کتیبه های آجری) ظروف سفالین، کلون و پاشنه سنگی در، اثر مهر و جام ته دکمه ای اشاره کرد که همگی در موزه ها نگهداری می شوند.