زیگورات چغازنبیل؛ نیایشگاه مقدس ایلامیان

در سراسر جهان، شهرهای مقدس باستانی با بناهای مذهبی از مقاصد گردشگری محبوب به شمار می‌ آیند. این شهرها با معماری اسلامی، یهودی، مسیحی، بودایی و دیگر آیین‌ ها، جلوه‌ ای از تاریخ و فرهنگ دیرینه بشر را به نمایش می‌ گذارند. یکی از این مناطق تاریخی در ایران، شهر باستانی دورانتاش است که در قرن سیزدهم پیش از میلاد به فرمان اونتاش نپیریشا، پادشاه ایلام بنیان گذاشته شد. امروزه این مکان با عنوان محوطه باستانی چغازنبیل شناخته می‌ شود.

در قلب این شهر، معبدی مطبق که در آن زمان زیگورات نام داشت، قرار گرفت. این بنا که برجسته‌ ترین سازه باقیمانده از مجموعه است، در حصار نخست شهر واقع شده بود. فضای داخلی این حصار تنها برای مقامات دینی و حکومتی ایلامی قابل دسترسی هست. محدوده بین حصار درونی و میانی که به عنوان محله مقدس شناخته میشد، محل ساخت معابد ایلامیان بود و بقایای این معابد نیز در این محدوده دیده می‌ شوند.

فضای خارجی چغازنبیل، یعنی محدوده بین حصار میانی و بیرونی، به کاخ‌ ها و خانه‌ های شهر اختصاص داشت. در قسمت شرقی حصار بیرونی، سه کاخ در نزدیکی دروازه شاهی کشف شده است. در سال 640 پیش از میلاد، این شهر مقدس به تصرف پادشاه آشوری، آشوربانی‌ پال درآمد و به دستور وی ویران شد.

نخستین کاوش‌ های زیگورات چغازنبیل در دهه 1330 و 1340 خورشیدی به سرپرستی رومن گریشمن، باستان‌شناس فرانسوی انجام شد. در نهایت هم این اثر ارزشمند در سال 1358 خورشیدی به عنوان اولین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو و با شماره ثبت 113 به رسمیت شناخته شد. با ما در این مقاله خواندنی همراه گشته تا شما را هر چه بیشتر با زیگورات چغازنبیل و تاریخچه اش آشنا نماییم.

ذیقورات چیست؟

معبدهای پلکانی منطقه میان‌ رودان و ایلام که به نام ذیقورات شناخته می‌ شدند، واژه‌ ای برگرفته از زبان باستانی اکدی است که بعدها به زبان ایلامی راه یافت. یکی از برجسته‌ ترین نمونه‌ های این سازه‌ ها، ذیقورات چغازنبیل است که زیربنای آن مربعی با طول هر ضلع حدود 105 متر هست.

این بنا با استفاده از خشت و آجر ساخته شده است، به‌ طوری که هسته مرکزی طبقات کاملا با خشت پر شده و سطح خارجی آن با آجر پوشانده شده است. این مجموعه دارای پلکان‌ هایی در چهار سمت بود که به طبقه نخست راه می‌ یافتند، در حالی که برای دستیابی به طبقات بالاتر، پلکانی در ضلع جنوب‌ غربی بنا در نظر گرفته شده بود.

ذیقورات چغازنبیل به دو ایزد ایلامی، "اینشوشینک" و "نپیریشا" تقدیم شده بود و معابد اصلی آنان در مرتفع‌ ترین بخش این سازه جای گرفتند. در زبان فرانسوی، این بنا "زیگورات" تلفظ می‌ شود و همین امر موجب شده که امروزه این واژه در فارسی به همان شکل استفاده شود.

جغرافیای زیگورات چغازنبیل

محوطه باستانی زیگورات چغازنبیل، در جنوب شرقی شهرستان شوش و استان خوزستان، یکی از مهمترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌ شود. این منطقه در 120 کیلومتری اهواز و 35 کیلومتری شوش، در امتداد ساختار زمین‌شناسی زاگرس قرار گرفته است. در شمال و شمال شرق چغازنبیل، تپه‌ های ماهوری از جنس کنگاومرا دیده می‌ شوند که در کنار دشت فرسایش‌ یافته جنوبی، منظره‌ ای متمایز و مرتفع را شکل داده‌ اند.

موقعیت شهر مذهبی دور اونتاش در نزدیکی رودخانه و بیشه‌ زار طبیعی دز، امکان دسترسی آسان به آب آشامیدنی، کشاورزی و مصالح ساختمانی را برای ساکنان فراهم کرده است. انشعاب اصلی رود دز نیز از کنار این محوطه عبور می‌ کند و فاصله آن از شهر دور اونتاش حدود 2 کیلومتر هست.

تاریخچه حفاری قدیمی ترین زیگورات

در دهه‌ های 1930 و 1940 میلادی، شرکت‌ های نفتی خارجی در جنوب ایران سرگرم حفاری و بررسی زمین برای کشف میادین نفتی بودند. در جریان این فعالیت‌ ها، یکی از کارشناسان شرکت نفت در نزدیکی تپه‌ ای معروف به زیگورات چغازنبیل، آجری با نوشته‌ ای باستانی را پیدا کرد. این کشف نقطه‌ آغاز پژوهشی جدید شد.

وی آجر نوشته را به هیات باستان‌ شناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومنکم تحویل داد تا مورد بررسی قرار گیرد. مطالعه‌ این نوشته باستانی باعث کشف یکی از قدیمی‌ ترین شهرهای ایلامی به نام دورانتاش شد. پس از دومنکم، رومن گیرشمن، باستان‌ شناس فرانسوی حفاری‌ های چغازنبیل و قدیمی‌ ترین زیگورات را ادامه داد.

او در کتاب خود، چغازنبیل، نوشته است: من در سال 1950  تصمیم خود را گرفتم و از سال 1951 تا 1962 به موازات کاوش‌ های انجام‌ شده در شوش، 9 فصل حفاری متوالی را پیش بردم. در سال 1378 خورشیدی هم باستان‌ شناسی این پایگاه تحت سرپرستی دکتر بهزاد مفیدی مطالعات تازه‌ ای را در مجموعه‌ باستانی و معماری زیگورات چغازنبیل آغاز کرد.

پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه

در سال 1377 خورشیدی، طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه باستانی چغازنبیل با هدف جلوگیری از تخریب بیشتر شهر باستانی اونتاش و کهن‌ ترین زیگورات، با همکاری سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و موسسه کراتر فرانسه آغاز شد. این پایگاه پژوهشی دائمی در دو حوزه مطالعاتی و اجرایی فعالیت می‌ کند.

بخش مطالعاتی شامل جمع‌ آوری اطلاعات، مستندسازی، مطالعات باستان‌ شناسی، معماری، زمین‌ شناسی، شناخت مواد و مصالح، محیط‌ زیست، حفاظت و مرمت، و ژئوفیزیک است. در بخش اجرایی نیز اقدامات حفاظتی و مرمتی انجام می‌ شود. پایگاه شامل بخش‌ هایی مانند آزمایشگاه، کارگاه حفاظت و مرمت آثار، کتابخانه، واحد انفورماتیک، تالار کتیبه، موزه و بخش اداری است که در محل موزه هفت‌ تپه مستقر شده‌ اند.

معرفی بخش های مختف معماری زیگورات چغازنبیل

حصارهای زیگورات چغازنبیل: حصار درونی که حلقه‌ ای پیرامون ذیقورات را تشکیل می‌ دهد، با خشت خام و مقداری دورریز ساختمانی ساخته شده است. حصار بیرونی هم به طول 530 متر همچنان پابرجا بوده و شش دروازه داشته است.

حصار میانی و معابد: در این محدوده ده معبد شناسایی شده است. آجرهای بکار رفته دارای کتیبه‌ هایی به زبان ایلامی و خط میخی هستند که نام خدایی که معبد به او اختصاص یافته، روی آنها ثبت شده است. برخی معابد احتمالا به دلیل مرگ شاه ساخته نشده‌ اند، زیرا آجرهای پراکنده‌ ای با نام معابد دیگر کشف شده است.

حصار بیرونی: حصار بیرونی شهر اونتاش با خشت‌ هایی زیبا ساخته شده است. این بنا دارای حیاطی مربع شکل با اتاق‌ های پیرامونی و دو در بزرگ بوده که برج‌ های مستحکمی در کناره‌ های آن قرار داشته‌ اند.

کاخ‌ ها: در گوشه شرقی شهر، بقایای سه بنای خشتی عظیم کشف شده که یکی از آنها تخریب گشته و دو تای دیگر به نام "کاخ شماره سه" و "کاخ–آرامگاه‌ ها" شناخته می‌ شوند. کاخ شماره سه در کنار حصار بیرونی واقع شده و دارای حیاط مرکزی و اتاق‌ های پیرامونی است. در نزدیکی کاخ شماره دو هم کاخ–آرامگاه‌ ها شامل پنج گور سردابه‌ ای با ساختاری آجری است.

ملات مورد استفاده دو لایه شامل قیر طبیعی و گچ بوده است. بخش بالایی سازه شامل سه حیاط و اتاق‌ های پیرامونی است، در حالی که وسط حیاط یک حوض آب و چاه فاضلاب قرار دارد.

نیایشگاه نوسکو: در جنوب کاخ–آرامگاه‌ ها، نیایشگاهی خشتی با دیوارهای ضخیم بیش از 3 متر دیده می‌ شود. این بنا که به خدای نوسکو اهدا شده، دارای یک اتاق بزرگ با حیاطی وسیع در پشت آن است که به‌ صورت حرف تی قرار گرفته‌ اند.

سازه دفع آب: در غرب و زیر حصار بیرونی شهر 9 آبراه برای هدایت آب باران به خارج از شهر ساخته شده‌ اند. این ساختار با ملات قیر و گچ مقاوم‌ سازی گشته است. مطالعات جدید نشان می‌ دهند که این سیستم صرفا برای دفع آب‌ های سطحی درون شهر به‌ کار می‌ رفته است. 

برخی از اشیای کشف شده در محوطه باستانی چغازنبیل

در جریان کاوش‌ ها، علاوه بر برج و بارو و دیوارهای شهر، تعداد زیادی اشیای تاریخی از زیر خاک بیرون آورده شده‌ اند. از جمله این آثار میتوان به مجسمه برنزی ملکه نپیراسو (همسر اونتاش نپیریشا)، تبر مفرغی، مجسمه‌ هایی چون شیرعقاب و گاو نر، نمونه‌ هایی از شیشه (خمیر شیشه)، گل‌ میخ‌ ها و میخ‌ های سفالی، بیش از پنج هزار آجر نوشته حاوی کتیبه‌ های تاریخی، ظروف سفالی، کلون‌ ها و پاشنه‌ های سنگی در، آثار مهرها و جام‌ های ته دکمه‌ ای اشاره کرد.

جمع بندی

زیگورات چغازنبیل یکی از آثار تاریخی کشور ایران بوده و سالانه گردشگران متعددی برای دیدنش به شوش می آیند. اگر شما هم تمایل داشتید که در شوش بمانید و از این جاذبه شگفت انگیز دیدن کنید، می توانید به سایت مکانچی سری زده و یکی از اقامتگاه های شوش را برای خود رزرو نمایید.